ถาม – ตอบ ศัตรูพืชและการกำจัดศัตรูพืช

1. การระบาดของศัตรูพืชในแปลงการเกษตร เกิดขึ้นเนื่องจากสาเหตุใด

ตอบ  เกิดขึ้นจากการที่มนุษย์เข้าไปทำลายระบบนิเวศ เช่น การทำลายสภาพแวดล้อม การหักล้างถางพง การตัดไม้ทำลายป่า การทำไร่เลื่อนลอย การเปลี่ยนพื้นที่ป่ามาทำเป็นพื้นที่การเกษตร การปลูกพืชเศรษฐกิจที่สำคัญชนิดเดียวเป็นพื้นที่กว้าง ๆ การกระทำเหล่านี้ที่มนุษย์สร้างขึ้นล้วนเป็นสาเหตุให้ความสมดุลของธรรมชาติสูญเสียไป

2. ระบบนิเวศ(ecological system หรือ ecosystem) หมายถึง

ตอบ   พื้นที่หน่วยหนึ่งซึ่งเล็กหรือใหญ่ก็ได้ที่ประกอบไปด้วยสังคมสิ่งมีชีวิตที่อยู่ร่วมกับสิ่งไม่มีชีวิต โดยแต่ละกลุ่มมีหน้าที่ของตนเองและควบคุมกันเองตลอดเวลา

3. ประชากร(population) หมายถึง

ตอบ   กลุ่มของสิ่งมีชีวิตที่เป็นชนิดเดียวกัน(same species)มาอยู่รวมกันเป็นกลุ่ม สามารถผสมพันธุ์กันได้ มีการเกิด การตาย การอพยพเข้าและอพยพออก ประชากรในแต่ละกลุ่มซึ่งจะขึ้นกับสภาพแวดล้อมหรือปัจจัยทางชีวภาพและปัจจัยทางกายภาพ ซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญที่ควบคุมขนาดของประชากรให้เพิ่มขึ้นหรือน้อยลงได้ ขนาดของประชากรจึงมีความเปลี่ยนแปลง(population dynamics)อยู่เสมอ

4. ชุมชน(community) หมายถึง

ตอบ กลุ่มประชากรที่อยู่รวมกันกับสิ่งมีชีวิตอื่นๆ ในพื้นที่หนึ่ง ๆ ประกอบไปด้วยสิ่งมีชีวิ

หลายชนิด มีความสัมพันธ์กันในระดับชั้นของอาหาร(trophic levels) ได้แก่

1. ผู้ผลิตขั้นต้น(primary producers)
2. ผู้บริโภคขั้นต้น(primary consumers)
3. ผู้บริโภคขั้นที่สอง(secondary consumers)
4. ผู้ย่อยสลาย(decomposers)
5. ผู้ผลิตขั้นต้น(primary producers) หมายถึง

ตอบ   สิ่งมีชีวิตที่มีคลอโรฟิลล์ สามารถสังเคราะห์อาหารได้ด้วยตนเอง(autotroph) โดยอาศัยกระบวนการทางเคมี เช่น การสังเคราะห์แสง วงจรเคร็บ(Kreb’s cycle) และวงจรอื่น ๆ ที่อยู่ในกระบวนการผลิต ได้แก่ พืชชนิดต่าง ๆ นอกจากนั้นแล้วยังพืชยังสามารถสะสมอาหารหรือธาตุอาหารให้กับสิ่งมีชีวิตอื่น ได้อีกด้วย

6. ผู้บริโภคขั้นต้น(primary consumers) หมายถึง

ตอบ  สิ่งมีชีวิตที่ไม่สามารถสังเคราะห์อาหารได้ด้วยตนเอง(heterotroph) ต้องอาศัยกินผู้ผลิตขั้นต้น ซึ่งได้แก่ สัตว์ที่กินพืช(herbivorous) เช่น แมลง กระต่าย วัว ควาย และวัชพืชบางชนิด

7. ผู้บริโภคขั้นที่สอง(secondary consumers) หมายถึง

ตอบ  สัตว์ที่กินสัตว์ด้วยกัน(carnivorous) เช่น นกกินหนอน เสือกินวัวควาย ด้วงเต่าลายกัดกินเพลี้ยอ่อนเป็นอาหาร แตนเบียนทริโครแกรมมาทำลายหนอนกออ้อย เชื้อแบคทีเรีย Bacillus thruringensis ทำลายหนอนเจาะสมอฝ้าย เชื้อราไตรโคเดอมาทำลายเชื้อราโรคพืช

8. ผู้ย่อยสลาย(decomposers)หมายถึง

ตอบ  สิ่งมีชีวิตที่ย่อยสลายพืชและสัตว์หรือกินซากเน่าเปื่อย(scavengers) เช่น แมลงบางชนิด เห็ด รา และแบคทีเรียบางชนิด

9. ความหลากหลายทางชีวภาพ(biodiversity) หมายถึง

ตอบ    ความหลากหลายของสายพันธุ์และชนิดของสิ่งมีชีวิตในบริเวณใดบริเวณหนึ่ง

10. ความหลากหลายทางชีวภาพ แบ่งออกเป็นกี่ประเภท

ตอบ   3  ประเภท  ได้แก่

1. ความหลากหลายของชนิด(species diversity)
2. ความหลากหลายทางพันธุกรรม(genetic diversity)
3. ความหลากหลายทางนิเวศวิทยา(ecological diversity)
4. ระบบนิเวศวิทยาธรรมชาติ(natural ecosystem) หมายถึง

ตอบ  พื้นที่ที่มีพืชขึ้นในสภาพธรรมชาติ เช่น ป่าดงดิบ ป่าเบญจพรรรณ มีความสัมพันธ์กันของสิ่งมีชีวิตหลายชนิดและสิ่งไม่มีชีวิต สิ่งสำคัญของระบบนิเวศวิทยาธรรมชาติก็คือ ถ้าไม่มีสิ่งใดมารบกวนประชากรของสิ่งมีชีวิตชนิดต่าง ๆ ในระบบนั้นแล้ว จะเกิดปรากฏการณ์ที่เรียกว่า สมดุลธรรมชาติ (balance of nature) คือมีการควบคุมประชากรด้วยกันเองโดยธรรมชาติ

12. ระบบนิเวศเกษตร(agricultural ecosystem หรือ agro-ecosystem) หมายถึง

ตอบ  พื้นที่เพาะปลูกหรือมีพืชขึ้นโดยมิได้เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ เป็นการกระทำของมนุษย์ เช่น พื้นที่เพาะปลูก สภาพป่าที่มีการตบแต่งเป็นสถานที่พักผ่อน หรือบริเวณโรงงานอุตสาหกรรม

1. ความแตกต่างของระบบนิเวศเกษตรและระบบนิเวศธรรมชาติ  คือ

ตอบ       1. ความคงทนถาวรของระบบนิเวศ ระบบนิเวศเกษตรไม่มีกลไกปรับสภาพภายในตัวเองในลักษณะที่ถาวร ทรงความเป็นระบบนิเวศหรือแหล่งพึ่งพาอาศัยของสิ่งมีชีวิตในระบบนิเวศได้เพียงชั่วระยะเวลาหนึ่ง เช่นนิเวศเกษตรที่ปลูกไม้ล้มลุก สภาพระบบนิเวศเกษตรก็จะมีอายุสั้น หากระบบนิเวศเกษตรของสวนผลไม้ไม่ว่าจะเป็น เงาะ ลำไย ทุเรียน มังคุด หรือสวนยางพารา จะมีสภาพระบบนิเวศเกษตรที่เกี่ยวข้องกับสิ่งมีชีวิตยาวนานกว่า แต่จะน้อยกว่าป่าธรรมชาติที่มีความถาวรได้นานกว่า

2. การเกิดขึ้นของระบบนิเวศ ระบบนิเวศเกษตรเป็นระบบที่มนุษย์เป็นผู้จัดการไม่ว่าจะเป็นการเลือกสรรพืชปลูกการปลูกหรือการดัดแปลงเสริมแต่งพืชในสภาพธรรมชาติ แตกต่างจากระบบนิเวศธรรมชาติที่เกิดขึ้นเองปราศจากการรบกวนของมนุษย์
3. ความหลากชนิดในระบบนิเวศ ระบบนเวศเกษตรไม่ว่าจะเป็นทุ่งนา แปลงพืชไร่ สวนผักหรือผลไม้ ส่วนใหญ่มักพบว่ามักมีการปลูกพืชในลักษณะพืชเดี่ยวหรือพืชชนิดเดียวเป็นที่กว้าง(monoculture) เช่น นาข้าว ไร่ข้าวโพด ไร่อ้อย สวนยางพารา พบว่ามีความหลากชนิดที่ค่อนข้างจำกัด แตกต่างจากระบบนิเวศธรรมชาติที่มีความหลากชนิดของพืชที่ขึ้นอยู่ปะปนกันอย่างมากมาย
4. ความหลากหลายภายในตัวเอง(intraspecific diversity) ระบนิเวศเกษตรมีความจำกัดในด้านความหลากหลายภายในตัวเอง ทำให้มีข้อจำกัดทางพันธุกรรม สาเหตุเกิดจากการออกดอกพร้อม ๆ กันของพืชปลูก ทำให้ขาดการผสมข้ามที่จะก่อให้เกิดความหลากหลายของลักษณะพันธุ์
5. ธาตุอาหาร ระบบนิเวศเกษตรได้ธาตุอาหารจากการใส่ปุ๋ย แต่ระบบนิเวศธรรมชาติ ได้ธาตุอาหารจากการย่อยสลายของเศษทรากพืชหรือสัตว์ที่เน่าเปื่อยผุพังตามธรรมชาติ
6. น้ำ ระบบนิเวศเกษตรได้รับน้ำจากการให้น้ำ ระบบชลประทานและจากธรรมชาติ เช่น ฝน น้ำค้าง น้ำใต้ดิน แต่ระบบนิเวสธรรมชาติได้ธรรมชาติทั้งน้ำใต้ดินและน้ำฝน น้ำค้าง
7. การระบาดของศัตรูพืช มักพบว่าในระบบนิเวศเกษตรมีการระบาดของศัตรูพืชเป็นประจำ

1. ปัจจัยที่ส่งผลกระทบต่อศัตรูพืช มีกี่ประเภท

ตอบ  2  ประเภท  คือ

1. ปัจจัยที่เป็นสิ่งไม่มีชีวิต(abiotic factors หรือ physical factors) จัดเป็นปัจจัยสำคัญที่มีผลต่อการเจริญเติบโตของศัตรูพืชโดยตรง ปัจจัยนี้ไม่ได้ขึ้นกับความหนาแน่นของประชากรศัตรูพืช บางครั้งเราเรียกปัจจัยนี้ว่า density independent factors ซึ่งได้แก่ 1. แสง 2. อุณหภูมิ   3. ความชื้น   4. ปัจจัยอื่นๆ เช่น  เช่น ดิน ลม กระแสน้ำ ปริมาณก๊าซ
2. ปัจจัยที่เป็นสิ่งมีชีวิต(biotic factors) เป็นปัจจัยที่ส่งผลกระทบเกี่ยวข้องกับศัตรูพืชโดยขึ้นอยู่กับความหนาแน่นของศัตรูพืช เรียกอีกอย่างว่า density dependent factors ปัจจัยเหล่านี้ ได้แก่ 1. พืชอาหาร    2. ศัตรูธรรมชาติ(natural enemies)     3. การแข่งขัน

15. แสง มีบทบาทและส่งผลกระทบต่อศัตรูพืชอย่างไร

ตอบ       1. แสงมีบทบาทต่อแมลง เช่น การนำทิศทางในสภาพแวดล้อม แสงมีบทบาทต่อกิจกรรมบางอย่างในช่วงชีวิตของแมลง จากการที่แกนโลกเอียงทำมุม 23.5 องศา และมีการหมุนเวียนรอบดวงอาทิตย์ ทำให้เกิดความแตกต่างประจำปีในเรื่องของปริมาณความร้อนและช่วงแสงที่ได้รับไม่เท่ากัน ก็มีผลต่อแมลงด้วย เช่น แมลงหวี่ ออกหากินและผสมพันธุ์ วางไข่ใกล้พระอาทิตย์ตกดินและจะเข้าดักแด้ในเวลากลางคืน หนอนแมลงวันเจาะโคนกล้าถั่วจะออกหากินเฉพาะช่วงเช้า พอแดดเริ่มออก แมลงชนิดนี้จะหลบแดดและไปอาศัยที่แหล่งอื่นนอกจากนี้ การเปลี่ยนแปลงของช่วงแสงเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้แมลงพักตัว

2. ความเข้มของแสงยังมีผลโดยตรงต่อการเจริญเติบโตของพืช พืชที่ปลูกในที่ที่มีแสงน้อยย่อมเจริญเติบโตได้ไม่เต็มที่ มีความอ่อนแอต่อเชื้อสาเหตุโรคพืชหลายชนิด แสงที่มากเกินไปมีผลต่อการเจริญเติบโตของพืชเช่นกัน
3. วัชพืชมีความจำเป็นต้องใช้แสงเป็นแหล่งพลังงาน ในการสร้างอาหารเพื่อการเจริญเติบโต การสืบพันธุ์และการกระจายพันธุ์ ปัจจัยที่เกี่ยวกับแสงได้แก่ คุณภาพของแสง ความเข้มแสงช่วงเวลาของแสงซึ่งต้องมีความเหมาะสมกับวัชพืช จึงจะทำให้วัชพืชเหล่านั้นสามารถเจริญเติบโตได้ตามปกติ และสามารถกระจายไปในแหล่งต่าง ๆ ได้
4. อุณหภูมิ ส่งผลกระทบต่อการระบาดหรือการมีชีวิตอยู่ของศัตรูพืชอย่างไร

ตอบ      1. อุณหภูมิมีผลกระทบกับชีวิตแมลง โดยเหตุว่าแมลงเป็นสัตว์เลือดเย็น(poikilotherm) อุณหภูมิในตัวแมลงจะเท่ากับอุณหภูมิของสภาพแวดล้อมภายนอก แมลงจะต้องใช้วิธีปรับตัวทางสรีรวิทยา ทำให้แมลงสามารถอยู่รอดได้ในสภาพร้อนจัดหรือเย็นจัดได้ แมลงแต่ละชนิดมีช่วงอุณหภูมิที่ทำให้สามารถดำรงชีวิตหรือทำกิจกรรมต่าง ๆ ได้แตกต่างกันออกไป แมลงบางชนิดมีความสามารถควบคุมอุณหภูมิของตัวมันเองให้สูงขึ้นจาก 32 องศาเซลเซียส เป็น 36 องศาเซลเซียส โดยการกระพือปีกหลาย ๆ ครั้งก่อนออกบิน หนอนผีเสื้อบางชนิดมีนิสัยชอบอยู่ร่วมกันเป็นกลุ่ม ทำให้อุณหภูมิรอบตัวสูงขึ้นได้ 1.5-2 องศาเซลเซียส ผึ้งที่อยู่ในรังในช่วงฤดูหนาวที่แม้ว่าอุณหภูมิภายนอกจะลดต่ำกว่า 0 องศาเซลเซียส ผึ้งก็สามารถรักษาอุณหภูมิภายในรังไว้ได้ประมาณ 20-30 องศาเซลเซียส โดยใช้ความร้อนจาก metabolism ของผึ้งและโดยอาศัยน้ำผึ้งในรังเป็นอาหาร แมลงที่อยู่ในสภาพอากาศหนาวจัดหรือร้อนจัดอาจมีการพักตัวชั่วคราว เช่น การหยุดพักตัวในฤดูหนาว(hibernation) และการหยุดพักตัวในฤดูร้อน(aestivation) เป็นต้น

2. อุณหภูมิเป็นปัจจัยในการเกิดโรค พบว่าในเขตร้อนชื้นอุณหภูมิมักไม่ค่อยมีการเปลี่ยนแปลงมากนัก ค่อนข้างสม่ำเสมอเกือบตลอดปี เช่น ประเทศในแถบบริเวณเส้นศูนย์สูตร การเกิดโรคพืช เป็นผลมาจากอุณหภูมิต่อกระบวนการทางเคมีและทางชีววิทยาในพืช จากผลการทดลองปรากฏว่า ในที่ที่มีอุณหภูมิต่ำ พืชมีผิวหน้าเปียกชื้นนานกว่าในที่มีอุณหภูมิสูง กรณีโรค scab ของผลแอปเปิลที่ปลูกในเขตหนาวมักมีระยะพักตัว ระยะเวลาในการเกิดสปอร์ระยะเวลาในการสร้างสปอร์และระยะเวลาในการเข้าทำลายพืชของเชื้อสาเหตุโรคพืชได้นานกว่า ส่วนอุณหภูมิดินไม่ค่อยมีผลต่อการเกิดโรคในประเทศไทยมากนัก เนื่องจากอุณหภูมิไม่ค่อยมีความแตกต่างกันมาก
3. อุณหภูมิเป็นปัจจัยที่มีความสัมพันธ์ต่อการงอกและการพักตัวของเมล็ดวัชพืช นอกจากนั้นยังพบว่า อุณหภูมิยังเกี่ยวข้องกับการแพร่กระจายพันธุ์ของวัชพืชด้วย วัชพืชที่สามารถทนทานต่อการเปลี่ยนแปลงของอุณหภูมิได้มากกว่าย่อมอยู่รอดได้มากกว่าวัชพืชที่ไม่สามารถทนทานต่อการเปลี่ยนแปลงของอุณหภูมิได้ เช่น ในฤดูหนาว พวกวัชพืชบางชนิดจะมีชีวิตอยู่ได้ข้ามฤดู เพราะมีส่วนราก ลำต้นใต้ดิน หรือหัวที่เจริญเติบโตในดิน แม้ว่าส่วนที่อยู่เหนือดินจะตายไป ทั้งนี้ก็เพราะความสามารถในการทนทานต่อการเปลี่ยนแปลงของอุณหภูมินั่นเอง
4. ความชื้นมีผลต่อศัตรูพืชประเภทต่างๆอย่างไร

ตอบ  1. ความชื้นมีบทบาทต่อแมลง โดยที่ในตัวแมลงมีน้ำเป็นองค์ประกอบตั้งแต่ 50-90 เปอร์เซ็นต์ของน้ำหนักตัว ปริมาณน้ำในตัวแมลงจะแตกต่างกันไปแต่ละชนิดของแมลง อีกทั้งยังขึ้นอยู่กับระยะของการเจริญเติบโต เช่นในระยะตัวหนอน จะมีปริมาณความชื้นมากกว่าระยะดักแด้และตัวเต็มวัย แมลงที่มีลำตัวนิ่มจะมีปริมาณน้ำมากกว่าแมลงที่มีลำตัวแข็ง ปริมาณน้ำในลำตัว แท้จริงเป็นผลมาจากอิทธิพลของปริมาณน้ำในสภาพแวดล้อม ความชื้นในอากาศยังมีผลต่อการมีชีวิตรอดหรือการเกิดโรคที่ผลกระทบกับชีวิตของแมลง เช่น ในช่วงที่มีความชื้นน้อยหรือสภาพแห้งแล้ง แมลงที่อาศัยอยู่บนบกอาจตายได้จากการสูญเสียน้ำมากเกินไป ส่วนในสภาพที่มีความชื้นสูง อาจมีผลทางอ้อมต่อแมลงก็คือ ทำให้เชื้อโรคทำลายแมลงสามารถเจริญเติบโตได้ดี แพร่กระจายได้เร็ว อาจทำให้แมลงเป็นโรคและตายได้ หรืออาจยืดอายุทำให้ช่วงเวลาในการเจริญเติบโตของแมลงยาวนานออกไป ซึ่งส่งผลกระทบต่อการกินอาหารและการขยายพันธุ์ของแมลงอีกด้วย

2. ความชื้นในอากาศมีความสำคัญต่อการเกิดโรคเป็นอย่างมาก โดยเฉพาะอย่างยิ่งโรคที่เกิดกับส่วนของพืชที่อยู่เหนือดิน เช่น ดอก เมล็ด ใบ ยอด และลำต้น ความชื้นในบรรยากาศมีผลต่อสภาพแวดล้อมรอบ ๆ ใบ หรือกิ่งก้านพืช ปฏิกิริยาของความชื้นในอากาศและอุณหภูมิที่พอเหมาะทำให้พืชเป็นโรคได้อย่างรุนแรง

3.ความชื้นในดินพบว่ามีส่วนทำให้เกิดโรคกับส่วนยอดน้อยกว่าความชื้นในบรรยากาศ แต่มีผลต่อโรคที่เกิดจากดิน หรือโรคที่มีเชื้อสาเหตุอาศัยอยู่ในดิน เช่น โรคเหี่ยว โคนเน่า รากเน่า ลำต้นเน่า โรคเหล่านี้ทำความเสียหายรุนแรงเมื่อดินมีความชื้นสูง เชื้อโรคในดินทุกชนิดต้องการความชื้นในการงอกเส้นใย การเข้าทำลายพืช การขยายพันธุ์ รวมทั้งการแพร่กระจายและการระบาด

4. วัชพืชบางอย่างสามารถปรับตัวให้เจริญเติบโตได้ทั้งที่มีน้ำเพียงพอหรือมีมากจนเกินความต้องการหรือในสภาพแห้งแล้ง แต่วัชพืชบางอย่างจะเจริญได้เฉพาะในที่มีน้ำพอเหมาะเท่านั้น
5. ลมส่งผลกระทบต่อศัตรูพืช อย่างไร

ตอบ   ลมมีบทบาทต่อการแพร่กระจายของแมลงขนาดเล็ก เช่น เพลี้ยอ่อน เพลี้ยจักจั่น ซึ่งกระแสลมอาจพัดพาไปได้ไกลหลายร้อยกิโลเมตร ลมยังเป็นตัวกำหนดทิศทางของแมลงที่อพยพจากถิ่นเดิมไปยังถิ่นใหม่และกลับจากถิ่นใหม่กลับถิ่นเดิม เมื่อสภาพแวดล้อมเหมาะสมอีกด้วย แต่ในบางครั้ง ถ้ามีลมและพายุฝนรุนแรงก็อาจทำให้แมลงตายได้ เพราะลมที่พัดแรง ทำให้การระเหยน้ำบนตัวแมลงเกิดขึ้นอย่างมากและทำให้แมลงแห้งตายได

19. การแข่งขัน หมายถึง

ตอบ   การแข่งขันของสิ่งมีชีวิต 2 ชนิดขึ้นไปเพื่อสิ่งเดียวกัน เช่น อาหาร ที่อยู่อาศัย ฯลฯ การแข่งขันแบ่งออกเป็น 2 ประเภทคือ

1. การแข่งขันของสิ่งมีชีวิตชนิดเดียวกัน เช่น การแข่งขันเพื่อการผสมพันธุ์
2. การแข่งขันของสิ่งมีชีวิตต่างชนิดกัน เช่น การแข่งขันเพื่อแย่งชิงอาหาร การครอบครองที่อยู่อาศัย ฯลฯ

1. การเกษตรที่สามารถจัดได้ว่าเป็นเกษตรพอเพียง  ได้แก่

ตอบ       1. การเกษตรยั่งยืน                             2. การเกษตรประณีต

3. วนเกษตร 4. การเกษตรแบบปลอดภัย
4. การเกษตรแบบผสมผสาน 6. การเกษตรแบบอินทรีย์(organic agriculture)